Kognitif Yanlılık ve Eğilimler

Psikolojik sorunlarımızın belirli bir bölümü, geçmişimizi, geleceğimizi, kendimizi, çevremizi değerlendirirken, dikkat, odaklanma, algı, açıklama,çözüm gibi kognitif süreçlerimizde varolan veya sorunlarımızla birlikte ortaya çıkan yanlılık ve eğilimlerimizle ilişkilidir. Bir durumda ne hissetiğimiz ve o duruma karşı nasıl davrandığımız,o durum hakkında ne düşündüğümüz, kendimize ne dediğimiz, o durumu nasıl değerlendirdiğimiz, yorumladığımız ve bütün bunlardan çıkardığımız sonuçlarla ilgilidir.

İnsanlar ilk çocukluklarından itibaren dünyaları, kendileri ve başkaları hakkında  belirli fikirler geliştirirler. Bu fikirlerin bir bölümü geniş kapsamlı, katı ve aşırı genelleştirilmiştir.(Bkz. Albert Ellis'in 12 Maymunu).

Bu onların yaşantılarını, kişisel deneyimlerini, dünya ve diğer insanlarla olan karşılıklı etkileşimlerini, hayatlarının sürdürülmesinde işe yaracak bir tarzda ve anlamlı bir bütün içerisinde uyumlu bir şekilde organize etme ihtiyacından kaynaklanır. Bu şekilde organize edilmiş fikirler, onların üstünde ve ötesinde yani sanki onlardan bağımsız bir şekilde eylemlerine-davranışlarına kilavuzluk eden, inançlar seviyesine ulaştıklarında, gerçeğin bizzat kendisi gibi onlara görünürler. Böylece deneyim, insanlar olanları kendilerine açıklamak için mevcut inançlarına dayandıklarından tekerrür ve tekrardan ibaret hale gelir.

Gündelik yaşamda, bu fikirler ve inançlar o kadar otomatik pilota takılmış olarak harekete geçerler ki biz hiç farkına varmaksızın ve özel bir çaba göstermeksizin zihnimizi işletirler. Zihnimiz işlerken yanlıdır ve ister istemez belirli eğilimlere sahiptir. Bunlarda belirli eğrilmelere, bükülmelere, ‘’ Bilişsel çarpıtmalar’’ olarak adlandırılan düşünce hatalarına yol açarlar. Bu düşünce hatalarının bazıları şunlardır:

1.Keyfi çıkarsamalar:

En yaygın ve genel bir mantık hatasıdır delilsiz, kanıtsız daha doğrusu kanıt arayışı olmaksızın yargıya varmaktır. Bazen aksi kanıtları bile görmezden geliriz.

2.Seçici soyutlama :

Kişi yaşantılarının veya içinde bulunduğu bir durumun  bağlamını ve genelini unutarak olumsuz bir noktasına odaklanır. Durumun belirli özellikleri ön plana çıkarılır ve diğer özellikleri ihmal edilir veya yok sayılır. Durumun bütününden soyutlanarak ele alının ve odaklanılan nokta ile bütün bir yaşam açıklanır. 

3. Aşırı genelleme:

Sınırlı ve yetersiz sayıda olaydan genel kurallar çıkarma ve sanki mutlak ve genel bir durum söz konusuymuş gibi düşünmektir. 

4. Büyütme veya küçültme: Olumsuz olayları büyütme ve olumlu olayları küçültme. Kişinin hatalarını yanlışlarını abartması, yüceltmesi, başarılarını önemsizleştirmesi, küçültmesidir. Olumsuz abartmaya, ön planda düşünmeye ve olumluyu değersizleştirmeye yönelik bir yanlılık içerir.

5.Kişiselleştirme: Kontrolü dışında, ilgili- ilgisiz olayları üstüne alınmadır. Şeylerin, insanın çevresinde olup bitenin olumsuz sonuçlarından kendini sorumlu tutma eğilimidir.

6. Hep ya da hiç biçiminde düşünme: Olaylar, yaşantılar, deneyimler, aşırı uçlarda değerlendirilir. Bir şey ya siyahtır ya beyazdır. Tonlar ve gri görülemez. Eğer bir şey tam istediğimiz gibi değilse hiçbir şeydir gibi düşünülür.

7. Felâketleştirme: Bir tek belki önemsiz bir kanıttan yola çıkarak o kanıtı da yeterince değerlendirmeden ve olması muhtemel diğer sonuçları hesaba katmaksızın durumu hep olumsuz olarak öngörmedir. Pireyi deve yapma da denilebilir.

8.-meli, malı düşünmek: Nasıl davranılması ve dünyanın nasıl olması gerektiği konusunda katı kurallar öne çıkartmaktır.

9. Zihin okuma: Diğer insanların ne düşündüğünü bildiğimize ve onların da bizim ne düşündüğümüzü bildiklerine-bilmeleri gerektiğine inanmaktır.

10. Etiketleme/Yaftalama: Birinin ve kendimizin bir özelliğini aşırı genelleyip, değişmez, mutlak ve genel bir özellik gibi ele almaktır.

Yorumlar